بسمه تعالی شأنه العزیز
فقه بین الملل ۱
(قواعد و احکام فقه برای مسلمانان در کشورهای غیر اسلامی)
آیت الله محمد حسین ملک‌زاده
استاد دروس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم
مبتنی بر جلسات «فقه برای مسلمانان در کشورهای غیراسلامی»
عناوین رایج برای چنین بحثی
از جمله اسامی و عناوین عربی و یا فارسی که احیاناً برای اشاره به چنین بحثی به کار رفته‌اند و بر پیشانی برخی کتاب‌ها و نوشتارهایی که درباره این موضوع تدوین شده نقش بسته‌اند، این موارد هستند:
- أحکام المغتربین
- الفقه للمغتربین
- مسائل المغتربین
- دلیل المسلم المغترب
- المسائل الفقهیّة فی قضایا المسلمین المغتربین فی البلاد الأجنبیّة
همانگونه که ملاحظه میشود واژه «مغترب»، نقطه اشتراک تمامیِ این اسامی و عناوین بوده، در همه آنها تکرار شده است. مغترب به معنای مهاجر، مسافر، غریب و دور از وطن می‌باشد. در نتیجه، می‌توان گفت که این کتب و ابحاث، دست کم با توجه به اسم‌هایشان، مخاطب خویش را در میان مهاجرین و مسافرین به سرزمینها و ممالک دیگر جستجو می‌کنند.
گذشته از اسم و عنوان، به لحاظ محتوا نیز گاهی مشاهده می‌گردد که این بحثها و کتاب‌ها که به اسامی برخی از آنها اشاره شد فقط برای مسلمانانی در نظر گرفته شده‌اند که از بلاد اسلامی و مسلمان‌نشین به نقاط دیگر کره زمین رفته‌اند؛ در حالی که در حال حاضر میلیون‌ها میلیون مسلمانِ متدیّن و مقیّد به رعایت احکام اسلامی در شرق و غرب دنیا و در کشورهای غیر مسلمان به سر می‌برند که اصالتاً و به لحاظ محل تولدِ خود و حتی آباء و اجدادشان، اهل کشورهای غیر اسلامی به شمار می‌آیند و بدون شک آنها نیز از مخاطبان اصلیِ اینگونه بحثها هستند. لذا هیچ یک از عناوین کتب و نوشتارهای پیش‌گفته _ و بعضاً محتوا و مطالبشان _ از جامعیت لازم برخوردار نیست و به نظر می‌رسد عنوان «فقه برای مسلمانان در کشورهای غیر اسلامی»۱ برای بحث حاضر مناسب‌تر باشد.
مرجع اغلب شیعیان جهان
هم‌اکنون که این بحث ارائه میشود اغلب پیروان مکتب اهل بیت (ع) در سطح جهان و در کشورهای دیگر، از یکی از این دو «آیت الله سید علی حسینی» تقلید می‌نمایند: آیت الله سید علی حسینی خامنه‌ای و آیت الله سید علی حسینی سیستانی.
لذا در این مجال اندک و بحث مختصر، برای عرضه احکام مبتلا به و فتواهای فقهی درباره مسائل گوناگون که متناسب با نیاز مسلمانان در اقصی نقاط دنیا باشد بهتر آن است که در موارد اختلاف فتوا، تنها به ذکر فتاوای همین دو مرجع تقلید بسنده شود. جالب آن که، این دو سیّدِ حسینی، خلف صالحِ دو سیّدِ موسوی، یعنی آیات عظام سید روح الله موسوی خمینی (ره) و سید ابوالقاسم موسوی خوئی (ره) هستند که آن دو «سیّدِ موسوی» نیز در زمان خویش همین جایگاه را داشته، مرجع تقلید اکثر شیعیان در اقصی نقاط کره خاکی بودند.
قواعد فقهیه و دیدگاههای عامّ فقهی درباره موضوعات و مسائل گوناگون
بسیاری از احکامی که در اینجا مورد اشاره قرار می‌گیرند تعیین‌کننده و تنظیم‌کنندۀ نوع تعامل مسلمانان با نامسلمانان _ اعمّ از مردم و حکومت‌های غیر اسلامی _ هستند و نشان می‌دهند اگر مسلمانی _ اعمّ از مسافر و مهاجر و یا بومی و محلّی _ در جامع‌های با اکثریت غیر مسلمان و دارای حکومتی با حاکمانِ نامسلمان و قوانین غیر اسلامی قرار داشت، در چنین موقعیتی چگونه باید رفتار کند تا به صورت حدّاکثری، حدود و ضوابط دینی و شرعی را رعایت نماید و به قدر مقدور، در چارچوب سبک زندگی اسلامی به حیات فردی، خانوادگی و اجتماعیِ خود سامان دهد.
اما نکته بسیار مهم و راهگشا در اینجا آن است که اگر این احکام پراکنده و مختلف که هر بخش از آنها مربوط به بابی از ابواب فقه می‌باشند با نگاهی کلان و جامع‌نگر مورد ملاحظه قرار گیرند میتوانند تا حدود زیادی، نشانگر دیدگاه عامّ شرعیت و فقه اسلامی نسبت به موضوعات و مسائل گوناگون باشند.
مسلّماً کشف این خطوط کلّی و دیدگاههای عام در بسیاری از موارد میتواند راهگشا و راهنمای انسان مسلمان برای تنظیم روابط خود با مردمان و دولت‌های غیر مسلمان باشد و به تکوین و استمرار زندگانی مسالمت‌آمیز و همراه با آرامش و موفقیتِ بیشتر برای اقلیت‌های مسلمان در دیگر جوامع یاری رساند. چه بسا بتوان لااقل از بخشی از این خطوط کلی و دیدگاههای عام، با عنوان قواعد فقهیه یاد نمود و برای بهره‌مندی از نگاه جامع و کلان‌نگری که ذکر شد، هر دسته از احکامِ این بحث را حتی الامکان در ذیل یک قاعده فقهیه و یا مرتبط با آن مورد اشاره و بررسی قرار داد.
تعریف و توضیح قواعد فقهیه
قاعده فقهی، یک عنوان، عبارت و یا حکم شرعی مستقل و کلّی و دارای موضوع عامّ و گسترده است که با تطبیق بر موارد و مصادیق خود، احکام جزئی را در اختیار انسان قرار می‌دهد.
بر خلاف قاعده اصولی که در مقام اجتهاد و در عملیات استنباط احکام شرعی به کار می‌رود و معمولاً تنها برای فقیهان و مجتهدان کاربرد دارد، قاعده فقهی صرفاً جنبه تطبیقی دارد و نه استنباطی، و در نتیجه برای مکلف غیر مجتهد نیز قابل استفاده و بهره‌برداری می‌باشد.
هر قاعده فقهی ممکن است بر ده‌ها مسأله و فرع فقهی در ابواب مختلف تطبیق شود و حکم و تکلیف را درباره آنها روشن نماید. قواعد فقهیه، به عنوان فرمول‌های کلان فقه، قواعد کلی و قوانین عامِّ غالباً مورد تسالمی هستند که شامل مصادیق فراوانی می‌شوند و با استفاده از آنها می‌توان به اِرجاع فروع به اصول پرداخت و احکام شرعیِ جزئی بسیاری را تبیین نمود.
شماری از قواعد فقهیه، به عنوان نمونه عبارتند از:
قاعده طهارت، قاعده لاضرر، قاعده ید، قاعده المیسور لایسقط بالمعسور، قاعده تجاوز، قاعده فراغ، قاعده صحت، قاعده
لزوم در عقود، قاعده الزام، قاعده اعتدال، قاعده الاسلام یجبّ ما قبله، قاعده تسامح در ادله سنن، قاعده نفی سبیل، قاعده کل
عقد یضمن بصحیحه یضمن بفاسده، قاعده البیّنة علی المدّعی و الیمین علی من أنکر، قاعده اقرار، قاعده غرور، قاعده
العقود تابعة للقصود، قاعده المؤمنون عند شروطهم، قاعده سوق، قاعده لاتعاد الصلاة إلا من خمس، قاعده الضرورات تتقدّر
بقدرها و… .
پاورقی
- الفقه للمسلمین فی البلاد غیر الإسلامیّة/ Jurisprudence For Muslims in Non – Muslim Countries
