روندنمای اجتهاد

بسمه تعالی

متن الگوریتم، روندنما (فلوچارت) و دیاگرام اجتهاد

(روند حل مسأله اجتهادی، به صورت مرحله‌بندی شده و گام به گام)

برگرفته از کتاب: اجتهاد، ابزار تفقّه جامع

آیت‌الله محمدحسین ملک‌زاده
از فقها و اساتید خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم

برای مشاهده روندنمای اجتهاد با کلیک در اینجا، pdf آن را مشاهده نمایید.

برای خواندن «متن الگوریتم اجتهاد» ادامه مطلب را مطالعه نمایید.

شروع

مواجهه با مسأله
بررسی شبهۀ موضوعیۀ مفهومیه
بررسی شبهۀ موضوعیۀ مصداقیه
تعیین سطح مسأله

آیا حکم مسأله از ضروریات است؟
پاسخ مثبت ← موضع شرعی در قبال مسأله

پاسخ منفی ← آیا حکم مسأله از یقینیات است؟
پاسخ مثبت ← موضع شرعی در قبال مسأله

پاسخ منفی ← آیا مسأله، مصداقی برای موضوع یکی از قواعد فقهیه است؟
پاسخ مثبت ← تطبیق قاعده فقهیه بر آن ← موضع شرعی در قبال مسأله

پاسخ منفی ← پاسخ مسأله نیازمند اجتهاد است.
فحص در کتب فقهی، به خصوص کتب قدما

آیا حکم مسأله، مورد اجماع دارای شرایط حجّیت است؟
پاسخ مثبت ← موضع شرعی در قبال مسأله
پاسخ منفی ← فحص در ادله کاشفه (مُحرِزه)

آیا دلیلی از ادله کاشفه (مُحرِزه) که برخوردار از حجّیت باشد (آیات، سنّت محکیّه به طریق قطعی یا موثوق و مُدرکات و احکام قطعی عقل) به نحو تفصیلی بر حکم آن دلالت می‌کند؟
پاسخ منفی ← تطبیق مجرای مناسب از میان مجاری اصول و ادلۀ عملیه بر مسأله ← اجرای اصل عملی و دستیابی به مقتضای آن ← حل تنافی و تعارضات احتمالی میان اصول و ادلۀ عملیه (مانند اصل سببی و مسبّبی و غیره) ← موضع شرعی در قبال مسأله

پاسخ مثبت ← آیا دلیل از ادلۀ عقلی است؟
پاسخ مثبت ← موضع شرعی در قبال مسأله

پاسخ منفی ← آیا دلیل نقلیِ دارای حجّیت صدوری (آیه و روایت قطعی الصدور یا موثوق الصدور) به صراحت و نصوصیّت بر حکم دلالت می‌کند؟
پاسخ مثبت ← موضع شرعی در قبال مسأله
پاسخ منفی ← بررسی دلالی و استظهار

آیا دلیل نقلی، بدون منافی و معارض بر حکم دلالت میکند؟
پاسخ مثبت ← موضع شرعی در قبال مسأله

پاسخ منفی ← آیا منافات از قبیل تعارض بدوی است؟
پاسخ مثبت ← اِعمال قواعد جمع عرفی (ورود، حکومت، تخصیص، تقیید، حمل ظاهر بر نص و حمل ظاهر بر اظهر) ← موضع شرعی در قبال مسأله
پاسخ منفی ← تعارض از نوع تعارض مستقر است.

آیا یک دلیل، آیه و دیگری روایت است؟
پاسخ مثبت ← آیه مقدّم است ← اخذ مدلول آیه ← موضع شرعی در قبال مسأله

پاسخ منفی ← آیا یک روایت نسبت به روایت دیگر، مرجِّحی دارد؟
پاسخ مثبت ← روایت دارای مرجِّح، مقدم است ← اخذ مدلول روایتی که مقدم شده است ← موضع شرعی
در قبال مسأله
پاسخ منفی [: تکافئ الدلیلین] ← تخییر ← اخذ مدلول روایتی که مخیّراً ترجیح داده شده است ← موضع
شرعی در قبال مسأله
↓

[بنابر مبنایی دیگر، در صورت پاسخ منفی:] ← تساقط ← آیا در مورد این مسأله، ادلۀ فوقانی وجود دارد؟
پاسخ مثبت ← اخذ به ادله فوقانی ← موضع شرعی در قبال مسأله
پاسخ منفی ← تطبیق مجرای مناسب از میان مجاری اصول و ادلۀ عملیه بر مسأله ← اجرای اصل عملی و
دستیابی به مقتضای آن ← حل تنافی و تعارضات احتمالی میان اصول و ادلۀ عملیه ← موضع شرعی در قبال
مسأله

در تمام مواردی که به «موضع شرعی در قبال مسأله» ختم می‌شوند، پس از آن، مراحل زیر نیز اضافه می‌گردند.

آیا این موضع شرعی، با موضعی دیگر از شریعت، در مقام امتثال، تنافی دارد؟
پاسخ منفی ← موضع نهایی شریعت

پاسخ مثبت ← آیا در این مورد، مندوحه وجود دارد؟
پاسخ منفی ← مسأله از قبیل تزاحم است.
تعیین اقوی الملاکین در میان دو موضع متزاحم و اخذ به آن ← موضع نهایی شریعت

پاسخ مثبت ← مسأله از قبیل اجتماع امر و نهی است. ← آیا مجتهد در این مسأله، قائل به امتناع است؟
پاسخ مثبت ← تعارض از نوع تعارض مستقر است. ← تقدم جانب امر و یا جانب نهی، بنابر اجتهاد مجتهد ←
موضع نهایی شریعت
پاسخ منفی (مجتهد در این مسأله، قائل به امکان است) ← اخذ به طلق دلیل هر یک از دو حکم ← موضع
نهایی شریعت

پایان.

لازم به ذکر است که مراد از «موضع شرعی در قبال مسأله» و «موضع نهایی شریعت» حکم شرعی، اعم از اولی و ثانوی است. در حکم قضائی و حکم حکومی (ولائی و سلطانی) مسیر نسبتاً متفاوتی طی می‌شود.